Millətin yaddaşına ünvanlanan səsləniş

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev noyabrın 3-də, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 80 illiyinə həsr olunmuş iclasda etdiyi çıxışında bir daha tarixin unudulmuş səhifələrini açdı. Dövlət başçısının sözləri, əslində, təkcə bir elmi konfransın deyil, bütöv bir millətin yaddaşına səsləniş idi:
“Təkcə 20-ci əsrin əvvəllərində çar Rusiyası tərəfindən dərc edilmiş xəritələrə baxmaq kifayətdir – hər kəs görsün ki, indiki Ermənistan ərazisində toponimlərin mütləq əksəriyyəti Azərbaycan mənşəlidir. O xəritələrdə Sevan gölü yoxdur. Orada Göyçə gölüdür.”
Bu cümlələr sadəcə siyasi bəyanat deyil – bir coğrafiyanın ruhunun yenidən çağırılmasıdır.
Tarixi mənbələrdə bu su aynası əsrlərlə “Göycə gölü”, bəzən də “Göyçə dənizi” adı ilə xatırlanır. “Göyçə” – türk dilinin kökü olan “göy” sözündən gəlir, yəni səmanın rəngi, ucalığın rəmzi. Bu ad həm də Göyçə mahalının qədim sakinləri olan Azərbaycan türklərinin ruhunu, dilini və yaddaşını yaşadırdı.
Ancaq 1930-cu illərin sərt sovet küləyi bu gölün üzərindən əsəndə, onun adı da dəyişdi. 1935-ci ildə Ermənistan SSR rəhbərliyi “Göyçə” adını rəsmi qərarla “Sevan” kimi təsdiqlədi. Bu, təkcə bir toponimin dəyişdirilməsi deyildi — bir millətin minillik izlərinin xəritədən silinməsi əməliyyatı idi.
Ermənistan SSR qurulandan sonra (1920–1930-cu illər) İrəvan xanlığının qədim torpaqlarında sükutla, amma məqsədyönlü bir erməniləşdirmə siyasəti həyata keçirilirdi.
O dövrdə Sovet hakimiyyəti “sosialist məzmunlu toponimlər” bəhanəsi ilə yüzlərlə kənd, mahal və dağ adını dəyişdirdi. Əslində isə bu prosesin altında bir millətin yaddaşını ləğv etmək niyyəti gizlənmişdi.
Ən bariz nümunələr:
Göyçə gölü Sevan gölü 1935
Zəngibasar Masis 1935
Vedibasar Ararat 1935
Dəvəli Armavir 1932
Baş Norashen (Basarkeçər) Vardenis 1938
Ağbaba Ashotsk 1930-lar
Uluxanlı Metsamor 1930-lar
Kəmərli Artashat 1930-lar
İrəvan şəhərinin özündə də türk adları bir-bir silinirdi: — Qala məhəlləsi, Dəmirbulaq, Təpəbaşı, Sərdar sarayı, Göy məscid kimi adlar xəritələrdən yox edilərək “Yerevan”ın süni tarixinin tərkibinə qatıldı.
Tarixi ədalət baxımından bu dəyişikliklərin hər biri kütləvi mədəni soyqırımın forması idi.
Ad – sadəcə bir söz deyil. Ad həm yaddaşdır, həm kimlik, həm də varlıqdır.
Adın silinməsi yaddaşın itirilməsi, yaddaşın itirilməsi isə məğlubiyyətin başlanğıcıdır.
Rusiya imperiyası 1828-ci ildə İravan xanlığını işğal etdikdən sonra bu torpaqlarda demoqrafik struktur dəyişdirildi.
Xoydan, Salmasdan, Van və Bitlisdən, Makudan gətirilən erməni ailələri tədricən yerli türklərin kəndlərinə yerləşdirildi.
1920-ci illərdən sonra isə sovet idarəçiliyi bu prosesi ideoloji don geyindirərək “tarixi reallığı dəyişdirmə” cəhdinə çevirdi.
Bu gün Ermənistanın xəritəsinə baxdıqda, orada Göyçə, Zəngibasar, Vedibasar adlarını görmürük. Ancaq bu adlar hələ də xalqımızın yaddaşında yaşayır — ana nənələrin laylalarında, köç salan nəsillərin nəğmələrində, itirilmiş yurdların dua kimi çəkilən adlarında.
Bir xalqın gücü yalnız silahda deyil, yaddaşda, adında və dilindədir. Hər dəyişdirilən kənd adı, hər unudulan toponim əslində bir ruhun susdurulmasıdır. Amma bu ruh – Göyçənin suları kimi – dərin və şəffafdır. O, bir gün yenə öz əsl adını səsləyəcək.

1. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası – “İrəvan xanlığı: tarixi-coğrafi tədqiqat”, Bakı, 2008.
2. Qiyasəddin Qeybullayev – “Azərbaycan toponimlərinin tarixi”.
3. Ziya Bünyadov – “Qədim və orta əsrlərdə Azərbaycan-Ermənistan münasibətləri”.
4. SSRİ arxivləri – “СССР административно-территориальное деление 1926–1939”.
   Prezident İlham Əliyevin dediyi kimi, bu tarixi xəritələr tədqiq və təbliğ edilməlidir. Çünki xəritə unudularsa, torpaq da unudular.
   Azərbaycan üçün bu, yalnız keçmişin araşdırılması deyil – tarixi ədalətin bərpasıdır.
   Göyçə gölü hələ də eyni göydür, eyni su, eyni səma. Sadəcə adı dəyişdirilib. Ancaq adlar dəyişsə də, yaddaş dəyişmir. Yaddaş yaşayan torpaq kimidir – o, susar, amma unutmur
   Biz – Azərbaycan Vətən Müharibəsi Veteranları İctimai Birliyinin üzvləri, başda Füzuli Rzaquliyev olmaqla,
   bu müqəddəs adların və milli dəyərlərin geri qaytarılması naminə bütün gücümüzlə – elmimizlə, qələmimizlə və lazım gələrsə, silahımızla – mübarizə aparmağa hazırıq.
   Biz Ali Baş Komandan, Müzəffər Ordumuzun Fatehi, cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Vətənimizin bütövlüyü və milli kimliyimizin qorunması yolunda sıx birləşmişik. Onun tutduğu müdrik siyasi xətt bizim üçün örnək və rəhbər yoldur.
   Biz inanırıq ki, Vətən sevgisi, şəhidlərin amalı və xalq birliyi sayəsində Azərbaycan daim qalib və uca olacaq!
   Yaşasın Azərbaycan! Yaşasın Müzəffər Ali Baş Komandan! Yaşasın igid Ordumuz!
   
   Mübariz Eldar oğlu, AVMVİB-nin Neftçala rayon şöbə sədri