NATO: Tarixi ZƏRURƏT və indiki REALLIQ

1945-ci ildə İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Qərbi Avropa iqtisadi cəhətdən tükənmiş və hərbi cəhətdən zəif idi (müharibənin sonunda qərb müttəfiqləri ordularını sürətlə və kəskin şəkildə ixtisar etmişdilər). Fransa və İtaliyada güclü kommunist partiyaları yaranmışdı. Sovet İttifaqı isə Mərkəzi və Şərqi Avropanın bütün dövlətlərində orduları ilə hökmranlıq edirdi. 1948-ci ilə qədər Moskvanın himayəsi altında kommunistlər bu ölkələrin hökumətləri üzərində öz nəzarətlərini möhkəmləndirdilər və kommunist olmayan bütün siyasi fəaliyyətləri boğdular. Uinston Çörçill tərəfindən məşhurlaşan «Dəmir Pərdə» termini Mərkəzi və Şərqi Avropaya yayıldı.  Bundan əlavə, Qərb Müttəfiqləri ilə Sovetlər arasında müharibə zamanı əməkdaşlıq tamamilə pozuldu.

Və beləliklə…

1948-ci ildə Birləşmiş Ştatlar Qərbi və Cənubi Avropa ölkələrinə bir-biri ilə əməkdaşlıq etmək və onların qarşılıqlı bərpasını sürətləndirmək üçün birgə planlaşdırmada iştirak etmək şərti ilə onlara külli miqdarda iqtisadi yardım verən Marşal Planını işə saldı. Hərbi bərpaya gəlincə, 1948-ci il Brüssel Müqaviləsinə əsasən, Qərbi Avropa İttifaqı adlı kollektiv müdafiə sazişi bağlandı. Lakin tezliklə məlum oldu ki, Sovetlərə adekvat hərbi əks çəki təmin etmək üçün daha nəhəng ittifaq tələb olunacaq.

Bu vaxt İngiltərə, Kanada və ABŞ-da artıq sürətlə yaranan soyuq müharibə ilə iflic hala gələn Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) alternativi rolunu oynayacaq təhlükəsizlik tədbirləri ilə bağlı gizli kəşfiyyat danışıqları gedirdi. 1948-ci ilin martında, fevral ayında Çexoslovakiyada dövlət çevrilişindən sonra üç hökumət Qərbin təhlükəsizliyini gücləndirəcək və demokratik dəyərləri təşviq edəcək çoxtərəfli kollektiv müdafiə sxemi üzrə müzakirələrə başladılar. Bu müzakirələr 1949-cu ilin aprelində Şimali Atlantika Müqaviləsi ilə nəticələndi.

Şimali Atlantika Müqaviləsi Koreya Müharibəsi baş verənə qədər hərbi struktura malik olmadığına görə əsasən hərəkətsiz idi. Buna görə də 1951-ci ildə Qərb İttifaqının bir çox hərbi strukturlarını və planlarını, o cümlədən avadanlığın standartlaşdırılmasına dair sazişləri və xarici hərbi qüvvələrin Avropa ölkələrində yerləşdirilməsi ilə bağlı müqavilələri qəbul edən Avropa Müttəfiq Güclərinin Ali Qərargahının (SHAPE) yaradılmasına qərar verildi. 1952-ci ildə təşkilatın baş mülki şəxsi kimi NATO-nun baş katibi vəzifəsi təsis edildi. Həmin il həm də NATO-nun ilk böyük dəniz təlimləri, «Mainbrace» təlimi, Yunanıstan və Türkiyənin təşkilata qoşulması baş verdi. London və Paris konfranslarından sonra Qərbi Almaniyaya 1955-ci ilin mayında NATO-ya qoşulduqları üçün hərbi cəhətdən yenidən silahlanmasına icazə verildi ki, bu da öz növbəsində Sovet İttifaqının dominantlıq etdiyi Varşava Müqaviləsi Paktının yaradılmasında əsas amil oldu və bu, Soyuq müharibədəki iki əks tərəfi müəyyən etdi.

Yarandığı gündən etibarən NATO-nun əsas məqsədi Qərb Müttəfiqlərinin Sovet İttifaqı və onun Varşava Müqaviləsi üzrə müttəfiqləri tərəfindən Qərbi Avropaya mümkün işğalına qarşı hərbi reaksiyasını birləşdirmək və gücləndirmək idi. 1950-ci illərin əvvəllərində NATO Varşava Müqaviləsi ölkələrinin daha böyük quru qüvvələrinə qarşı çıxmaq üçün qismən ABŞ-dan gələn kütləvi nüvə qisas təhlükəsinə arxalanırdı. 1957-ci ildən başlayaraq, bu siyasət Amerikanın nüvə silahlarının Qərbi Avropa bazalarında yerləşdirilməsi ilə tamamlandı.

1960-cı illərin əvvəllərində Berlin divarının tikintisi, 1970-ci illərdə detente, 1980-ci illərdə Sovet İttifaqının Əfqanıstanı işğalından və 1979-cu il seçkilərindən sonra Soyuq Müharibə gərginliyinin yenidən canlanması ilə iki tərəf arasında ənənəvi və nüvə dalana dirənməsi davam etdi. Lakin 1985-ci ildən sonra Sovet lideri Mixail Qorbaçov tərəfindən həyata keçirilən genişmiqyaslı iqtisadi və siyasi islahatlar status-kvonu əsaslı şəkildə dəyişdi. 1989-cu ilin iyulunda Qorbaçov Moskvanın daha Mərkəzi və Şərqi Avropada kommunist hökumətlərini dəstəkləməyəcəyini elan etdi.  Moskvanın Mərkəzi və Şərqi Avropa üzərində nəzarətdən əl çəkməsi, Varşava Müqaviləsi Təşkilatının əvvəllər Qərbi Avropa üçün yaratdığı hərbi təhlükənin böyük hissəsinin dağıdılması demək idi. Bu fakt bəzilərini NATO-nun hərbi təşkilat kimi saxlanmasının zəruriliyini şübhə altına aldı. 1990-cı ilin oktyabrında Almaniyanın yenidən birləşməsi və onun NATO üzvlüyünü saxlaması NATO-nun Avropada beynəlxalq sabitliyin qorunmasına həsr olunmuş “siyasi” ittifaqa çevrilməsinə həm ehtiyac, həm də imkan yaratdı.

1989-cu il inqilabları və 1991-ci ildə Varşava Müqaviləsi Təşkilatının dağılması NATO-nun faktiki əsas rəqibini aradan qaldırdı və NATO-nun məqsədinin, mahiyyətinin, vəzifələrinin və diqqətinin Avropa qitəsində yenidən strateji qiymətləndirilməsinə səbəb oldu.  Dəyişiklik 1990-cı ildə Parisdə NATO və Sovet İttifaqı arasında Avropada Adi Silahlı Qüvvələr haqqında Müqavilənin imzalanması ilə başladı və bu müqavilə bütün qitədə xüsusi hərbi ixtisarları nəzərdə tuturdu. Avropa ölkələri o zaman NATO-nun hərbi xərclərinin 34 faizini təşkil edirdi;  2012-ci ilə qədər bu, 21 faizə düşmüşdü. NATO həmçinin Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrini də əhatə etmək üçün tədricən genişlənməyə başladı.

NATO-nun genişlənməsi 3 oktyabr 1990-cı ildə Almaniyanın yenidən birləşməsi ilə baş verdi. Birləşmiş Almaniyanın NATO-da qalmasına Sovetlərin razılığını təmin etmək üçün şərqdə xarici qoşunların və nüvə silahlarının yerləşdirilməməsi ilə bağlı razılıq əldə edildi. Son illərdə Amerikanın Sovet İttifaqındakı səfiri Cek Metlok demişdir ki, Qərb genişlənməmək üçün “aydın öhdəlik” verir. Qərbi Almaniyanın xarici işlər naziri Hans-Ditrix Genscher Eduard Şevardnadze ilə söhbətində dedi: «Bizim üçün ancaq bir şey dəqiqdir: NATO şərqə doğru genişlənməyəcək». 

1994-1997-ci illər arasında Sülh Naminə Tərəfdaşlıq, Aralıq dənizi Dialoqu təşəbbüsü və Avro-Atlantik Tərəfdaşlıq Şurası kimi NATO və onun qonşuları arasında regional əməkdaşlıq üçün daha geniş forumlar yaradılmışdır. 1998-ci ildə NATO-Rusiya Daimi Birgə Şurası yaradıldı.  8 iyul 1997-ci ildə isə üç keçmiş kommunist ölkəsi (Macarıstan, Çexiya və Polşa) NATO-ya üzv olmağa dəvət edildi və bu, hər üçü tərəfindən qəbul edildi. Macarıstanın qəbulu seçicilərin 85,3%-nin NATO-ya üzvlüyünü dəstəklədiyi referendumda təsdiqləndi.

Çexiya Prezidenti Vatslav Havel  genişlənməni alqışladı: «Biz heç vaxt bu qədər geniş, möhkəm və məcburi təhlükəsizlik ittifaqının bir hissəsi olmamışıq, eyni zamanda öz mahiyyətində millətimizin suverenliyinə və iradəsinə hörmətlə yanaşırıq». 

Polşanın xarici işlər naziri Bronislav Geremek də genişlənməni alqışladı: «Polşa həmişə aid olduğu yerə əbədi olaraq qayıdır: azad dünya.»

Macarıstanın xarici işlər naziri Janos Martonyi bildirirdi ki, genişlənmə Macarıstanın «təbii yaşayış mühitinə» qayıtdığını göstərir. 

Genişlənməni ABŞ Dövlət Katibi Madlen Olbrayt da alqışladı və o bildirdi ki,  “Genişlənmə Avropanın şərqi üçün NATO-nun Avropanın qərbi üçün artıq kömək etdiyi şeyi edəcək: biz çəkilmiş xətti dəyişmədən davamlı və sistemli şəkildə silməyə davam edəcəyik. Avropada Stalinin qanlı çəkmələri ilə.»

Daha yeddi Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkəsinin: Estoniya, Latviya, Litva, Sloveniya, Slovakiya, Bolqarıstan və Rumıniyanın NATO-ya qoşulması ilə üzvlük genişləndi. Onlar ilk dəfə 2002-ci il Praqa sammiti zamanı üzvlük danışıqlarına başlamaq üçün dəvət edilmişdilər və 29 mart 2004-cü ildə İstanbul zirvəsindən qısa müddət əvvəl NATO-ya qoşulmuşlar.

2006-cı il Riqa sammiti Latviyanın paytaxtı Riqada keçirilmiş və enerji təhlükəsizliyi məsələsi vurğulamışdı. Bu, köhnə Sovet İttifaqının tərkibində olan bir ölkədə keçirilən ilk NATO sammiti idi. 2008-ci ilin aprelində Rumıniyanın paytaxtı Buxarestdə keçirilən sammitdə NATO Xorvatiya və Albaniyanın üzvlüyünə razılıq verdi. Hər ili ölkə 2009-cu ilin aprelində alyansa qoşuldu.

Monteneqro Rusiyanın sərt etirazları fonunda 5 iyun 2017-ci ildə NATO-nun 29-cu üzvü oldu.

27 mart 2020-ci ildə Şimali Makedoniya Yunanıstanla adı ilə bağlı mübahisənin həllindən sonra 30-cu və ən yeni üzv oldu.

Azərbaycanla NATO arasındakı əlaqələr 1992-ci ildə Azərbaycanın yeni yaradılan Şimali Atlantika Əməkdaşlıq Şurasına daxil olması ilə başladı. NATO ilə Azərbaycan arasında əhəmiyyətli tərəfdaşlıq 1994-cü ilə təsadüf edir. Azərbaycan Prezidentinin 21 noyabr tarixli fərmanı ilə 1997-ci ildə NATO-da diplomatik nümayəndəlik təsis edildi.

Azərbaycan 1992-ci ildə NATO-nun idarə etdiyi Şimali Atlantika Əməkdaşlıq Şurasına üzv oldu və 4 may 1994-cü ildə NATO ilə təhlükəsizlik və müdafiə sahəsində əməkdaşlığı inkişaf etdirmək üçün Sülh Naminə Tərəfdaşlıq (SNT) Çərçivə Sənədini imzaladı. SNT Təqdimat Sənədi 19 aprel 1996-cı ildə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev tərəfindən təsdiq edilmiş və aprelin 23-də NATO-nun Baş katibi Haviyer Solanaya təqdim edilmişdir. Azərbaycanın ilk Fərdi Tərəfdaşlıq Proqramı (FTP) 14 oktyabr 1996-cı ildə Şimali Atlantika Şurası tərəfindən təsdiq edildi. 1997-ci ilin noyabrında Azərbaycan NATO əməliyyatlarının müdafiə planlamasında daha sıx iştirak etmək üçün SNT Planlaşdırma və Baxış Prosesinə qoşuldu. Azərbaycan Prezidentinin 12 noyabr 1997-ci il tarixli fərmanı ilə NATO ilə Əməkdaşlıq üzrə Xüsusi Komissiya yaradıldı.

NATO Siyasi Komitəsi 12 may 1998-ci ildə Azərbaycanın «19+1» formatında SNT-da iştirakını müzakirə etdi. 15 noyabr 1998-ci il tarixində SNT SOFA və onun Əlavə Protokolu Azərbaycan tərəfindən imzalandı.

Azərbaycan 2002-ci ilin noyabrında NATO PA-nın qərarı ilə assosiativ üzv oldu və 2004-cü ilin martında NATO Əməliyyat İmkanları Konsepsiyasına qoşuldu. 28 iyun 2004-cü ildə İstanbul Zirvə Toplantısında Qafqaz bölgəsi müzakirə edildi və üzv dövlətlər Qafqaz və Orta Asiya üzrə nümayəndə vəzifəsi yaratmaq qərarı verildi. Sentyabrın 15-də NATO baş katibinin Qafqaz üzrə ilk xüsusi nümayəndəsi təyin edildi.

İlham Əliyevin səlahiyyətləri dövründə NATO ilə Azərbaycan arasında əməkdaşlıq 2004-cü ildə Fərdi Tərəfdaşlıq Fəaliyyət Planına qoşulduğu üçün genişləndirildi. Prezident, 17 sentyabr 2004-cü ildə FTP sənədində göstərilən təhlükəsizlik sektorunda islahatlar həyata keçirmək məqsədi ilə Azərbaycanın Milli Təhlükəsizlik Siyasəti üzrə İşçi Qrupunun yaradılması haqqında fərman imzaladı.

NATO-ya üzv ölkələr 28-29 noyabr 2006-cı ildə Riqada keçirilən Şimali Atlantika Şurası toplantısında,2-4 aprel 2008-ci ildə Buxarestdə keçirilən NATO/EAPC və ISAF və 3-4 aprel 2009-cu ildə Strasburqda keçirilən zirvələrdə verilən bəyannamələr çərçivəsində Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəklədi. Azərbaycan Prezidenti 2012-ci ildə Çikaqoda, 2014-cü ilin sentyabrında Uelsdə, 2016-cı ilin iyulunda Varşavada NATO Sammiti zamanı Əfqanıstanla bağlı Dövlət və Hökumət Başçılarının Görüşlərində iştirak etdi.

Sülhməramlı fəaliyyəti

Kosovo

17 fevral 2008-ci ildə Kosovo parlamenti müstəqillik elan etdikdən sonra, 26 fevral 2008-ci ildə Azərbaycanın Prezidenti İlham Əliyev Kosovodan Azərbaycanın sülhməramlı bölməsinin çıxarılması ilə bağlı Milli Məclisə müraciət etdi. Müraciətə Milli Məclis tərəfindən baxıldı və 87 səslə qəbul edildi.

Azərbaycan sülhməramlı bölməsi 34 hərbçidən ibarət idi ki, bunlardan da biri zabit, biri çavuş və 32-si əsgər idi. Azərbaycan sülhməramlı bölməsi Kosovada Türkiyə sülhməramlı qoşunlarının tərkibində xidmət edirdi. Azərbaycan hərbçiləri Kosovoda 18 kəndə nəzarət edirdilər. 15 aprel 2008-ci ildə bölmə Azərbaycana qayıtdı. Ümumilikdə Kosovoda 400 azərbaycanlı sülhməramlısı xidmət etmişdir.

İraq

Azərbaycan hərbçiləri İraqda BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən 2003-cü ildə qəbul edilmiş qərar əsasında xidmət edirdilər. Azərbaycan hərbçiləri 14 zabit,16 çavuş və 120-si əsgərdən ibarət idilər. Hərbçilər İraqın Əl-Xədifə şəhərində yerləşən SES-i mühafizə edirdilər.

Milli Məclisin 11 noyabr 2008-ci il qərarı ilə 150 nəfərdən ibarət azərbaycanlı sülhməramlı hərbçilər İraqda öz vəzifələrini yerinə yetirərək vətənə döndülər. Azərbaycanda onları təntənəli sürətdə Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin nümayəndələri, ABŞ və İraqın Azərbaycandakı səfirləri və yaxınları qarşıladılar.

İraqdakı sülhməramlı əməliyyatlarda 1 azərbaycanlı əsgər həlak olmuşdur.

Əfqanıstan

Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Əfqanıstandakı sülhməramlı missiyası 20 noyabr 2002-ci il tarixdən başlayıb. Əfqanıstanın təhlükəsizliyini təmin edən beynəlxalq qüvvələr strukturunda 2 hərbi həkimi və 2 mühəndis-istehkam ixtisası üzrə zabiti olmaqla 94 azərbaycanlı sülhməramlısı xidmət edib. Bu hərbçilər şəhərində post-patrul xidmətini yerinə yetirirlər. İlk vaxtlar Əfqanıstandakı azərbaycanlı sülhməramlılarının sayı 22 nəfər idi. 4 yanvar, 2008-ci ildə daha 23 nəfər sülhməramlısı göndərildi. Sentyabr ayında daha 45 azərbaycanlı əsgər Əfqanıstana göndərilmişdi.

Kabilin süqutundan sonra Azərbaycan sülhməramlıları türk sülhməramlıları ilə birlikdə Kabil aeroportunu mühafizə və müdafiə edirdi. 26 avqust 2021-ci ildə Azərbaycan sülhməramlıları Əfqanıstanı tərk etdi.

Cənubi Sudan

2018-ci ilin noyabrında Azərbaycan BMT-nin sülhməramlı missiyasının komandanlığı altındakı missiyada iştirak etmək üçün 4 azərbaycanlı hərbçidən ibarət hərbi heyətinin Cənubi Sudanda yerləşdirilməsi barədə qərar qəbul edib. 30 yanvar 2019-cu il tarixindən Azərbaycan ordusunun 2 zabiti müşahidəçi qismində Cuba şəhərində xidmətə başlayıb.

2014-cü ildə Rusiyanın Krımı qeyri-qanuni ilhaqından sonra NATO Ukraynanın silahlı qüvvələri və müdafiə institutlarında islahatlara, o cümlədən avadanlıq və maliyyə dəstəyinə kömək edib. Müttəfiqlər on minlərlə Ukrayna əsgərinə də təlim keçiblər. Ukrayna qüvvələri də NATO təlimlərində və əməliyyatlarında iştirak edərək öz imkanlarını inkişaf etdirib. 2016-cı ildən NATO-nun dəstəyi kibermüdafiə, logistika və hibrid müharibəyə qarşı mübarizə kimi əsas sahələrə yönəlmiş geniş çeşidli potensialın gücləndirilməsi proqramları və etibar fondlarını özündə birləşdirən Hərtərəfli Yardım Paketi (CAP) vasitəsilə təşkil olunur. Müttəfiq liderlər 2022-ci ilin iyununda Madrid Sammitində gücləndirilmiş CAP haqqında razılığa gəliblər.

NATO Ukraynanın yardım tələblərinin əlaqələndirilməsinə kömək edir və humanitar və qeyri-öldürücü yardımın çatdırılmasında müttəfiqlərə dəstək verir. Daha geniş desək, NATO-nun 5-ci maddəsində təhlükəsizlik zəmanəti və onun kollektiv müdafiə ilə bağlı sərt vədi Müttəfiqlərə öz təhlükəsizliyini azaltmadan Ukraynaya silah göndərə biləcəklərinə əminlik verir. Bundan əlavə, Alyansın ümumi standartların və qarşılıqlı fəaliyyət göstərən sistemlərin yaxşı qurulmuş strukturu Müttəfiqlərə Ukraynaya ötürülən materialın digər Müttəfiqlərin uyğun avadanlıqları ilə doldurula biləcəyinə əminliklə avadanlıq təmin etməyə imkan verir.

Ayrı-ayrı NATO-ya üzv ölkələr silah, sursat və bir çox növ yüngül və ağır hərbi texnika, o cümlədən tank əleyhinə və hava hücumundan müdafiə sistemləri, haubitsalar və pilotsuz təyyarələr göndərirlər. Bu günə qədər NATO müttəfiqləri Ukraynaya milyardlarla avro dəyərində hərbi texnika verib. Bütün bunlar Ukraynaya Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsində təsbit olunmuş özünümüdafiə hüququnu qorumağa kömək etməklə hər gün döyüş meydanında dəyişiklik yaradır.

Bundan əlavə, bir çox müttəfiqlər də mülki şəxslərə humanitar yardım edir və milyonlarla ukraynalı qaçqını qəbul edir. Müttəfiqlər münaqişə ilə bağlı cinsi zorakılıq da daxil olmaqla, müharibə cinayətlərinə görə məsuliyyət daşıyanların hamısını məsuliyyətə cəlb etmək üçün beynəlxalq ictimaiyyətin müvafiq maraqlı tərəfləri ilə işləyirlər. 

2022-ci ilin iyununda Madrid sammitində Müttəfiq liderlər Ukraynaya təhlükəsiz rabitə, yanacaq, tibbi ləvazimatlar, bədən zirehləri, qış geyimləri, minalara və kimyəvi və bioloji təhlükələrə qarşı avadanlıqlar və portativ anti-hücum əleyhinə dəstəkdən ibarət gücləndirilmiş dəstək paketini razılaşdırdılar. Müttəfiqlər, həmçinin, Ukraynaya Sovet dövründən qalma avadanlıqlardan müasir NATO avadanlıqlarına keçiddə kömək etmək, Müttəfiq qüvvələrlə qarşılıqlı əlaqəni artırmaq və Ukraynanın müdafiə və təhlükəsizlik institutlarını daha da gücləndirmək barədə razılığa gəliblər. 

Uzunmüddətli perspektivdə Alyans Ukraynaya kömək etmək və onun müharibədən sonrakı bərpa və islahatlar yolunda səylərini dəstəkləmək öhdəliyi götürür.