Mingəçevirin yaşı 4500 ildən çoxdur – insanlar eramızdan əvvəl III minillikdə məskunlaşmışdır

Dövlətin tarixi hər bir xalqı formalaşdırır. Biz qədim taruixə  malik böyük bir ölkədə yaşayırıq. Bu qədim və müqəddəs torpaqda yaşayan hər bir insan dərk etməlidir ki, onlar böyük irsin bir parçasıdırlar.

Təəssüflər olsun ki, xalqımızın tarixi  yadellilər tərəfindən təhrif edilmişdir. Dəfələrlə torpaqlarımız başqa xalqlar tərəfindən basqınlara, təzyiqlərə məruz qalıb və mili-mədəni tariximiz məhv edilmə təhlükəsi ilə qarşılaşmışdır.

Odur ki, hər bir vətəndaş xalqının tarixini bildiyi kimi doğulduğu, təhsil aldığı, ərsəyə gəldiyi kəndin, qəsəbənin, rayonun və şəhərinin də bilməli və öyrənərək təbliğ etməlidir. İnsanlarımızın bir çoxunun  şəhərimizin qədim  keçmişi ilə bağlı məlumatları yox dərəcədindədir. Halbuki, şəhərimiz dünyanın ən qədim şəhərləri ilə rəqabət apara biləcək tarixə malikdir. Statistika göstərir ki, bu gün dünyanın ən qədim şəhərləri Aralıq və Xəzər dənizi hövzələrində yerləşir. Aşağıdakı cədvəldə hörmətli oxucu sizlərə dünyanın qədim şəhərləri siyahısını təqdim edəcəm.

Şəhərin adı	Tarixi vilayət	Tarixi Yaşı
İerixon	Fələstin	Bizim eradan 9000 min əvvəl
Mingəçevir	Azərbaycan	Bizim eradan 4500 min əvvəl
Hələb	Suriya	Bizim eradan 4200 min əvvəl
Qaziantep	Anadolu	Bizim eradan 3650 min əvvəl
Roma	İtaliya	Bizim eradan 3000 min əvvəl
Rey	Midiya	Bizim eradan 3000 min əvvəl
Beyrut	Levant	Bizim eradan 3000 min əvvəl
Qüds	Levant	Bizim eradan 2800 min əvvəl

Cədvəldən göründüyü Mingəçevir dünyanın 2 ən qədim şəhəridir. Məni hər zaman bir sual düşündürürdü: “Nə üçün şəhərimiz qədim insan məskənlərindən biri olduğu halda, onun yaşı 1948-ci ildən hesablanır”. Əgər şəhərimizin 4500 il  yaşı varsa nə üçün 1948-ci il rəqəmindən istifadə edirik. Hesab edirəm ki, bu məsələnin müvafiq qurumlar qarşısında qaldırılması vacibdir. Yazdıqlarımızın təsdiqi kimi diqqətinizə tarixi məlumatları təqdim edirəm.

Mingəçevir qədim tarixi yaşayış məskənidir

Mingəçevir Azərbaycan Respublikasının əhalisinin sayına görə beşinci şəhəridir. Kür çayının hər iki sahilində, Mingəçevir dəmir yolu stansiyasından 17 kilometr şimal-qərbdə yerləşir.

1948-ci ildə şəhər statusu almışdır. Lakin, şəhərin yerində yerləşən yaşayış məntəqəsi regionun ən qədim yaşayış məntəqələrindən biridir və artıq eramızdan əvvəl III minillikdə mövcud olmuşdur. Deməli, Mingəçevirin tarixi 4500 ildən çox əvvələ gedib çıxır. Uzun müddət burada kifayət qədər canlı ticarət aparılmışdır, bunu arxeoloqlar tərəfindən tapılan çoxsaylı Yunan, Roma və Arşakilər sikkələri sübut edir. Yazılı mənbələrdə Mingəçevir sənətkarlıq emalatxanaları, ticarət dükanları, hamamlar mərkəzi kimi qeyd olunur. Artıq o dövrdə əkinçilik, balıqçılıq, heyvandarlıq, o cümlədən atçılıq, müxtəlif növ sənətkarlıq inkişaf etmişdir.

Qafqaz Albaniyasının çiçəkləndiyi dövrdə Mingəçevir qəsəbəsi mədəniyyət ocağı kimi məşhur idi. O, böyük ticarət yolunun üstündə, 18-19-cu əsrlərdə mühafizə olunan strateji əhəmiyyətli yerdə yerləşirdi.  Yeri gəlmişkən qeyd edək ki,, artıq 18-ci əsrdə. əhali tamamilə Kürün sol sahilinə köç etdi.

17-ci əsrin məşhur türk səyyahı. Övliya Çələbi və onun “Səyahət kitabı” və ya “Səyahətçinin Tarixi” adlı on cildlik əsəri həm Türkiyədə, həm də Avropa ölkələrində geniş nüfuza malikdir. Bir çox tədqiqatçılar, tarixçilər və tərcüməçilər bu əsərdən tarixi, coğrafi, etnoqrafik və filoloji xarakterli ən maraqlı materiallar istifadə etmiş və istifadə etməkdədirlər.

Beləliklə, XVII əsr. Övliya Çələbi xatirələrində Mingəçevir kəndini məscidləri, hamamları, ipək emalatxanaları olan böyük bir qəsəbə kimi yazır. Orta əsr salnamələrində Mingəçevir çoxlu sayda sənətkarlıq emalatxanaları, ticarət dükanları, hamamlar və digər əşyaların olduğu yaşayış məntəqəsi kimi də xatırlanır.

Mingəçevir arxeoloji kompleksi (Mingachevir archaeological complex) — Azərbaycanda, Bozdağ silsiləsinin cənub yamaclarında, Kür çayının hər iki sahilində yerləşən, erkən tunc dövründən (e.ə. III minillik),  son orta əsrlər (XVII əsr) dövrünə aid edilən arxeoloji abidə. Dörd yaşayış məntəqəsi və dörd böyük məzarlıqdan ibarət olan Zaqafqaziyanın ən böyük arxeoloji komplekslərindən biridir.

Mingəçevirdə əsas arxeoloji qazıntılar 1946-1953-cü illərdə S. M. Qazıyevin rəhbərliyi ilə Mingəçevir su elektrik stansiyasının tikintisi ilə bağlı aparılmışdır. E. A. Paxomov, N. V. Minkeviç-Mustafayeva, R. M. Vaidov, V. P. Fomenko, Q. M. Aslanov, İ. İone, K. M. Əhmədov da  Mingəçevirin qazıntılarında və onun abidələrinin tədqiqində iştirak etmişlər. Onlar arxeoloji qazıntıların nəticələrini əks etdirən çoxlu sayda əsərlər çap etdiriblər.

1946-1953-cü il.  Mingəçevir ekspedisiyasının rəhbəri Saleh Qazıyev

Mingəçevir abidələrinin dərin və hərtərəfli tədqiqinə 1935-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan bölməsi tərəfindən başlanılmışdır.

Mingəçevir su elektrik stansiyasının tikintisi ilə əlaqədar 1946-1953-cü illərdə Saleh Qazıyevin rəhbərliyi ilə Mingəçevirdə arxeoloji qazıntılar geniş aparılmağa başlandı. İşin təxirəsalınmaz olması anbarın ərazisinə qısa zamanda suyun  dolacağı  ilə əlaqədar idi. 1946-cı il aprelin 1-dən 1948-ci il yanvarın 1-dək olan müddətdə burada 650-dən çox dəfn məzarlığı açılmış, 7500-dən çox tarixi baxımdan qiymətli əşyalar əldə edilmişdir.

Arxeoloji qazıntıların nəticələri çoxlu sayda fərdi məqalələrdə öz əksini tapmışdır. Belə ki, Mingəçevir ekspedisiyasının uzunmüddətli rəhbəri S.M. Qazıyevin məruzələrində, eləcə də onun ayrı-ayrı abidə qruplarına həsr olunmuş məqalələrində qazıntıların əsas nəticələri göstərir ki, tapılmış materiallar eramızdan əvvəl 1-ci minilliyin başlayaraq,  eramızdan əvvəl VII-VIII əsrlərə qədər dövrü əhatə edir.

Mingəçevirdə qazıntılar və küp qəbirlərinin tədqiqi ilə bağlı çoxlu işlər Tamara Qolubkina tərəfindən aparılmışdır. O, Mingəçevirdən olan zoomorf keramika, keramika üzərində işarələr və fərdi tapıntılar haqqında sualları öyrənmişdir.

Həmçinin Yevgeni Paxomov, Nina Minkeviç-Mustafayeva, Rəhim Vaidov, Vera Fomenko, Qardaşxan Aslanov, Qara Əhmədov, Qavriel İone kimi tədqiqatçılar müxtəlif dövrlərdə Mingəçevirdə aparılan qazıntılarda və onun abidələrinin tədqiqində iştirak etmişlər. Qavriel İone Mingəçevirdə aşkar edilmiş maraqlı saxsı sobalara həsr olunmuş bir sıra məqalələrin müəllifidir. İone həmçinin Mingəçevirin erkən dəfnlərində tapılan küp və torpaq dəfnlərinin, çəkmə formasında özünəməxsus qabların tarixinə dair məqalələr dərc etmişdir. Paxomov Mingəçevirdə küp qəbirləri ilə bağlı tədqiqatlar aparıb. Minkeviç-Mustafayeva 2 nömrəli kvadratda qazıntılar aparıb, burada iki yerüstü qəbir və bir küp qəbri aşkar edilib.

1957-ci ildə Georgi Çubinaşvilinin Mingəçevirin Sudağılan qəsəbəsindən tovuz quşlarının təsviri olan relyefindən bəhs edən məqaləsini özündə əks etdirən “Azərbaycan tarixinə dair materiallar”ın ikinci cildi çap olundu. Vaidov, Aslanov və İonenin 1959-cu ildə nəşr olunmuş “Qədim Mingəçevir (eneolit ​​və tunc dövrü)” adlı birgə əsərində Mingəçevir arxeoloji kompleksinin ən qədim hissəsi ilə bağlı faktlar və ümumiləşdirmələr var. Bu kitabda ilk dəfə olaraq Mingəçevirdə qazılmış eneolit ​​və tunc dövrlərinə aid nəhəng material ümumiləşdirilmiş, sistemləşdirilmiş və təhlil edilmişdir. M. Vaidovun “Mingəçevir III-VIII əsrlərdə” kitabında (Bakı, 1961) müəllifin apardığı qazıntıların nəticələri qeyd olunub. Bu əsərdə erkən orta əsr yaşayış məskənlərinin və maddi mədəniyyət qalıqlarının, həmçinin alban yazılarının təsviri və təhlili böyük yer tutur.

Erkən dövr və orta əsrlər

Eramızdan əvvəl III minillikdə müasir şəhərin yerində qəsəbə var idi.

Şəhərin ərazisində, Bozdağın ətəyində, Kürün hər iki sahilində eramızdan əvvəl III minillikdən başlayaraq, bizim eranın  XVII-ci əsrinə qədər Zaqafqaziyada ən böyük arxeoloji kompleks — dörd yaşayış məntəqəsi və üç böyük məzarlıq mövcuddur olmuşdur. Burada aşkar edilmiş ən qədim abidələr, o cümlədən eramızdan əvvəl III minilliyə aid dəfnlər  Kür-Araz eneolit  mədəniyyətinə aiddir.

Digər bir qrup abidə isə Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti, eramızdan əvvəl II-minilliyin sonu — I minilliyin əvvəlinə aiddir. Əhəmiyyətli sayda dəfn kompleksləri isə erkən dəmir dövrünə, eramızdan əvvəl  VIII-II-ci əsrlərə  aiddir.

Alban yazıları olan keramika şamdanı

III-XIII-cü əsrlərə aid iki yaşayış məntəqəsi və XIV-XVII əsrlərə aid bir yaşayış məntəqəsi şəhər ərazisindən tapılmış orta əsr abidələri qrupuna aiddir. Onların arasında V-VIII əsrlərə aid alban xristian kilsələri, xristian və müsəlman dəfnləri və digər əşyalar, o cümlədən Mingəçevirdə tapılmış xaç üçün daş altlıq və alban yazısı olan keramika şamdanların fraqmentləri daxildir.

Mingəçevirin tarixi abidəsi

Şəhərin tarixi görməli yerləri arasında Mingəçevir arxeoloji kompleksi, qədim Sudağılan yaşayış yeri, küp qəbirləri (ümumilikdə 300-dən çox) mövcud olmuşdur.

Qədim Sudağılan yaşayış yeri.

Yaşayış məntəqəsi Kür çayının sol sahilində yerləşir və Mingəçevir arxeoloji kompleksinə daxildir. Tədqiqatçılar burada erkən orta əsrlərə aid şəhər tipli yaşayış məskənlərinin xarabalıqlarını, ikipilləli saxsı sobaları (1-8-ci əsrlər), çiy kərpicdən, metaldan, daş və sümük məmulatlarından tikilmiş evlərin xarabalıqlarını, məişət əşyalarını, saxsı qabları, Sasani və ərəb sikkələrini aşkarlamışdır. Sudağılan ərazisində qədim qəbirlərdən gil, şüşə və gümüş qablar, çoxsaylı üzüklər, dəmir alətlər, qızıl üzüklər, sikkələr, Sasani möhürləri aşkar edilmişdir.

Bundan əlavə, yaşayış məntəqəsinin ərazisində bir qrup dini tikiliyə aid memarlıq qalıqları aşkar edilmişdir. Məlum olduğu kimi, qəsəbənin mərkəzində qədim dini tikili — məbəd var idi, onun bitki boyaları ilə boyanmış, divar suvağı parçaları olan əsas böyük ibadət otağı yerləşirdi. Məbədin girişi cənub-qərb divarında yerləşirdi. Girişlə üzbəüz iki tovuz quşunu təsvir edən böyük daş başlıq mövcud olmuşdur. Cənub-şərq tərəfdə məbədə bitişik üç kiçik otaq var. Tikilinin divarları çiy kərpicdən hörülmüşdür. Divarların orta qalınlığı 1,5 metrdir. Tikili nə zamansa  taxta plitələr ilə (çerepiça) örtülmüşdür. Məbəddə bişmiş kərpicdən düzəldilmiş kvadrat formalı kiçik dəfn konstruksiyası yerləşirdi. Ehtimal olunur ki, məbəd 5-6-cı əsrlərdə tikilib.

Küp qəbirlər.

Mingəçevirdə aşkar edilmiş küp qəbirlərin 300-dən çoxu Kür çayının sağ sahilində yerləşən şəhərin arxeoloji qoruğunun ən aşağı təbəqəsini təşkil edirdi.

Bu qeyri-adi qəbirlərdə ölülərin cəsədləri başları giriş tərəfdədir. Onların dizləri və başları əyilmişdir ki, bu da ana bətninin simvoludur. Buradakı bütün kriptlər (Kript — qəbiristanlıqda yerləşən və ya ondan ayrıca yerləşən bir tabut üçün daxili otağı olan bir binadır) qırmızı rəngdədir. Bu onunla əlaqədardır ki, qədim zamanlardan qırmızı rəng qanı simvolizə edib və qan həyatdır anlamındadır. Qazıntılar zamanı qəbirlərdən kifayət qədər çoxlu müxtəlif qablar — qazanlar və küplər tapıldı. Dəfn mərasimində istifadə edilən qablar tarixin həmin dövrün kultu olduğunu, qədim insanların dirilmə inancından bəhs edir. Qəbirlərdən dördbucaqlı ikiyaruslu təndirlər, dəmir alətlər, zərgərlik məmulatları, qədim dövrə aid sikkələr də aşkar edilmişdir. Bütün bunlar vaxtilə bu ərazidə yaşamış tayfaların həyat tərzi haqqında təsəvvür yarada bilər.

Qəbiristanlıqda aparılan qazıntılar zamanı həmin dövrə aid 200-dən çox qəbir və 4 kurqan tədqiq edilmişdir. Kurqanlarda heyvanlarla (öküzlər, atlarla) yanaşı insanların dəfnləri, eləcə də zəngin qablar aşkar edilmişdir. Bu qəbirlərdə qəbilənin başçılarının dəfn edildiyi görünür.

Ardı var

Ədəbiyyat:

1. Vaidov R. M. Alban yazısı olan gil şamdan parçası // Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının hesabatı. 1951. T. 7. No 2.
2. Vaidov R. M. 1950-ci ildə Mingəçevirdə arxeoloji işlər // Maddi Mədəniyyət İnstitutunun Qısa Tədqiqat Hesabatları. 1952. Buraxılış. 46.
3. Vaidov R. M. Sudağılanın erkən orta əsr yaşayış yeri // Maddi Mədəniyyət İnstitutunun Qısa Tədqiqat Hesabatları. 1954. Buraxılış. 54.
4. Vaidov R. M. Mingəçevir epiqrafik abidələrinin arxeoloji xüsusiyyətləri // Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının informasiyası.1958. No 4 (azər.dilində).
5. Vaidov R. M. III – VIII əsrlərdə Mingəçevir. Bakı, 1961. (azər.dilində).
6. Vaidov R. M. Qədim Mingəçevir. Bakı, 1976 (ərəbcə.)
7. Vaidov R. M., Fomenko V. P. Mingəçevirdəki orta əsr məbədi // Azərbaycanın Maddi Mədəniyyəti. 1951. T. 2.
8. Golubkina T. I. Bir təsadüfi tapıntı haqqında // Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Hesabatı.1947. T. 10.
9. Qolubkina T. İ. Mingəçevir keramikasında nişanlar // Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Hesabatı. 1949. T. 6.
10. İone G.İ.Mingəçevirdə arxeoloji qazıntılar // Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Hesabatı. 1946. T. 9.
11.Ione G.İ. Mingəçevir sobaları haqqında // Qədim Tarixin Xəbərləri. 1948. № 3.
12. Qazıyev S. M., Mingəçevirdə arxeoloji qazıntılar, kitabda: Azərbaycanın Maddi Mədəniyyəti, cild 1, Bakı, 1949.
13. Qazıyev S. M., Mingəçevirin arxeoloji abidələri Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi üçün tarixi mənbə kimi, “Azərbaycan EA Xəbərləri. SSR”, 1950-ciil, № 7.
14.. Qazıyev S. M. Mingəçevirdə yeni arxeoloji tapıntılar // Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Hesabatı. 1948. T. 4. No 9.
15. Kazıyev S. M. Mingəçevirdə arxeoloji qazıntılar // Azərbaycanın Maddi Mədəniyyəti. 1949. T. 1.
16. Minkeviç-Mustafayeva N. B. 1941-ci ildə Mingəçevirdə aparılan qazıntılar haqqında // Azərbaycanın Maddi Mədəniyyəti.T. 1. 1949.
17. Paxomov E. A. Azərbaycanda küp qəbirlərinin tədqiqi və qazıntıları // İzv. AZFAN. 1939. № 3.
18. Paxomov E. A. Mingəçevirdən küp qəbirləri // Az.SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri. 1944. № 9.
19. Paxomov E. A. Azərbaycan Tarixi Muzeyinin islamdan əvvəlki möhürləri və oyma daşları // Azərbaycanın Maddi Mədəniyyəti. T. 1. 1949.